Między utworem zależnym a inspirowanym – granica plagiatu

Czerpanie z dotychczasowego dorobku jest niezbędne w jakiejkolwiek działalności twórczej, stanowi element konstytutywny wszelkiej twórczości. Żadne dzieło nie powstaje w całkowitej próżni. Przenikanie się wątków, motywów i archetypów jest naturalne i po częstokroć stanowi podstawę do zanegowania wizji poprzedników, daje asumpt do stworzenia własnej artystycznej wizji. Czerpanie z dorobku poprzedników nie może się jednak odbywać kosztem naruszenia praw osobistych i majątkowych innych autorów.

Utwór inspirowany a utwór niesamoistny

Na gruncie art. 2 u.Pr.Aut. wyodrębnić można trzy kategorie utworów: w pełni samoistne nieinspirowane cudzym dziełem, samoistne – inspirowane oraz niesamoistne. Rozróżnienie utworu inspirowanego od utworu zależnego nastręcza wielu trudności zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie z uwagi na nieostrość kryteriów. Rozstrzygnięcie czy dany utwór stanowi utwór inspirowany czy już utwór niesamoistny ma kluczowe znaczenie, gdyż określa sposób wykonywania praw do utworu. W przeciwieństwie bowiem do opracowania wykonywanie praw do utworu inspirowanego jest niezależne od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego.

Czym jest utwór zależny?

Brak jest legalnej definicji pojęcia „utwór zależny”. Ustawodawca wskazał jednak w art. 2 ust. 1 Pr.Aut., iż opracowaniem cudzego utworu może być w szczególności tłumaczenie, przeróbka, adaptacja. Natomiast w art. 2 ust. 4 Pr.Aut. ustawodawca zawarł definicję utworu inspirowanego. Posługuje się przy tym definicją negatywną, odróżniając utwór inspirowany od utworu zależnego. Zgodnie z treścią art. 2 ust. 4 Pr.Aut. za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem.

Utwór zależny a utwór inspirowany – orzecznictwo Sądu Najwyższego

Kryteriów pozwalających na rozróżnienie utworu inspirowanego od zależnego należy w związku z powyższym poszukać w orzecznictwie. W orzeczeniu z dnia 2 lutego 1971 r., sygn. akt I CR 23/71, Sąd Najwyższy wskazał, że utwór tylko wtedy nie stanowi dzieła zależnego (przeróbki utworu cudzego), gdy ma cechy „samodzielnej twórczości” w tym znaczeniu, że jest na równi z utworem inspirującym dziełem oryginalnym. Podkreślił również, że oryginalności tej nie wyłącza skorzystanie z tematu dzieła inspirującego, jeżeli następuje we własnym indywidualnym ujęciu, jednakże brak takiego ujęcia, mimo że nowy utwór nie stanowi nawet przeróbki, pozbawia utwór inspirowany cechy oryginalności.

W kolejnym orzeczeniu z dnia 23 czerwca 1972 r., sygn. akt I CR 104/72, SN rozwija powyższą myśl i wskazuje, iż za kryterium rozgraniczającym dzieło inspirowane od zależnego należy uznać takie twórcze przetworzenie elementów dzieła inspirującego, że o charakterze dzieła inspirowanego decydują już jego własne, a nie przejęte elementy. Sąd Najwyższy nawiązuje zatem do trójwarstwowej koncepcji budowy utworu i utworzonego na jej gruncie kryterium oryginalności.

Utwór zależny a utwór inspirowany w orzecznictwie europejskim

Niemiecki Trybunał Federalny (dalej: BGH) wypracował trójstopniową metodę rozróżnienia pomiędzy dziełem zależnym a inspirowanym, tj. dziełem samoistnym powstałym na skutek dozwolonego użytku dzieła innego twórcy. W orzeczeniu z dnia 14 maja 2009 r., sygn. akt I ZR 98/06, (GRUR 2009, 856,859), BGH wskazał, iż w celu dokonania oceny czy w danym przypadku chodzi o dozwolony czy też niedozwolony użytek należy poprzez porównanie obu utworów ustalić czy i jeżeli to w jakim zakresie twórcze elementy dzieła pierwotnego zostały przejęte. A zatem aby ustalić w danym przypadku czy autor dzieła jedynie inspirował się utworem pierwotnym należy dokonać porównania starszego utworu z nowszym i stwierdzić czy i jakie indywidualne elementy twórcze są charakterystyczne dla starszego dzieła i czy zostały one przez twórcę nowego dzieła przejęte.

Ponadto przejęte elementy muszą pochodzić z dzieła, dla którego stanowią one własne elementy twórcze tj. nie zostały przejęte z jeszcze wcześniejszego dzieła, a więc podlegają ochronie na rzecz twórcy dzieła pierwotnego. Kolejnym trzecim krokiem jest ustalenie czy przejęte elementy w nowym dziele bledną. Przy czym jako podstawową zasadę wskazuje się w piśmiennictwie, iż im bardziej dzieło pierwotne jest w swojej twórczości oryginalne tym większe musi być odstępstwo od dzieła pierwotnego. Istotne jest bowiem, iż dzieło pierwotne może stanowić jedynie pobudkę dla stworzenia nowego dzieła.

Jakie są więc granice plagiatu?

Podsumowując powyższe wskazać należy, iż nie jest możliwe wyodrębnienie jednego uniwersalnego kryterium obejmującego cały zakres regulacji ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Powyższej wymienione kryteria stanowią jedynie wskazówkę. Na gruncie twórczości literackiej, artystycznej czy też naukowej w każdym przypadku dążyć należy do indywidualizacji oceny i stosując różne kryteria dojść do wyznaczenia granicy pomiędzy utworem inspirowanym a zależnym na kanwie konkretnego stanu faktycznego.