Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Z uwagi na charakter tej czynności, ustawodawca dostrzega potrzebę zapewnienia większej ochrony darczyńcy, który dokonuje przysporzeń majątkowych bez ekwiwalentu ze strony obdarowanego. Dlatego też przepisy prawa cywilnego przyznają w konkretnych sytuacjach uprawnienie darczyńcy do jednostronnego zniesienia tego stosunku.
Odwołanie darowizny
Przepisy prawa cywilnego przewidują możliwość odwołania darowizny wykonanej jak i niewykonanej. Warto wiedzieć, iż z darowizną niewykonaną w rozumieniu art. 896 k.c. mamy do czynienia, gdy na obdarowanego zostało przeniesione prawo własności, lecz nie został mu wydany przedmiot darowizny. Odwołanie takiej darowizny może nastąpić w sytuacji, gdy stan majątkowy darczyńcy uległ zmianie na tyle znaczącej, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez uszczerbku dla jego własnego utrzymania odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb albo bez uszczerbku dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych.
Co istotne, zmiana stanu majątkowego powinna nastąpić po zawarciu umowy darowizny, a przed jej całkowitym wykonaniem. Powyższe rozwiązanie nie dotyczy zatem darczyńców, którzy zdecydowali się na dokonanie darowizny pomimo, iż jeszcze przed jej wykonaniem, bądź w wyniku jej wykonania ich sytuacja majątkowa stała się trudna. Warto wiedzieć, że przy ocenie dopuszczalności odwołania darowizny niewykonanej nie jest istotna wielkość zmiany stanu majątkowego – liczy się bowiem wpływ jaki ta zmiana wywarła na możliwość pokrycia usprawiedliwionych potrzeb lub wykonania obowiązku alimentacyjnego przez darczyńcę.
Odwołanie darowizny – KC
Przepisy prawa cywilnego przewidują jeszcze jedną przesłankę odwołania darowizny, przy czym w tym przypadku ma ona zastosowanie zarówno co do darowizny niewykonanej jak i wykonanej. I tak, darczyńca może odwołać darowiznę nawet już wykonaną, jeśli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności. Choć charakter darowizny sprawia, że darczyńca nie otrzymuje ekwiwalentu, to rodzin ona moralny obowiązek wdzięczności ze strony obdarowanego. Nie oznacza to jednak, iż minimalny wyraz niewdzięczności powinien stanowić przesłankę odwołania darowizny. Z tego względu ustawodawca posłużył się określeniem „rażącej” niewdzięczności. Warto podkreślić, iż takie zachowanie nie może poprzedzać darowizny – przesłanką odwołania darowizny może być wyłącznie postawa obdarowanego po zawarciu umowy (w przypadku darowizny niewykonanej) lub po jej całkowitym wykonaniu.
Odwołanie darowizny rażąca niewdzięczność
Przepisy kodeksu cywilnego nie definiują pojęcia rażącej niewdzięczności. Nie wskazują one również kryteriów jakie należy brać pod uwagę oceniając zachowanie obdarowanego. Jak wynika z orzecznictwa, o rażącej niewdzięczności decydują konkretne okoliczności każdej sprawy, dlatego też nie da się utworzyć ścisłego katalogu zachowań, które uzasadniałyby odwołanie darowizny.
Jedynie w ramach przykładu można wskazać, iż do czynów świadczących o rażącej niewdzięczności zalicza się m.in. naruszenie przez obdarowanego spoczywających na nim obowiązków wynikających ze stosunków osobistych, w tym również rodzinnych, łączących go z darczyńcą, odmówienie pomocy w chorobie, obmawianie naruszające dobre imię darczyńcy, czy też popełnienie przeciwko życiu, zdrowiu lub czci albo przeciwko majątkowi darczyńcy.
Co istotne, przy ocenie rażącej niewdzięczności, bierze się pod uwagę nie tylko zachowanie obdarowanego, ale także darczyńcy. Nie można bowiem pomijać faktu, iż w niektórych sprawach działania stanowiące przejaw niewdzięczności wynikają z prowokującej postawy darczyńcy. Dlatego też zwykłe przypadki życiowych konfliktów między darczyńcą a obdarowanym nie uzasadniają odwołania darowizny.
Kiedy nie można cofnąć darowizny?
W pierwszej kolejności warto wiedzieć, że uprawnienia do odwołania darowizny nie można z góry wyłączyć – strony nie mogą zatem poczynić w tym zakresie własnych ustaleń. Przepisy kodeksu cywilnego przewidują jednak sytuacje, w których możliwość „cofnięcia” darowizny jest wyłączona.
Uprawnienie do odwołania darowizny odpada, jeśli darczyńca przebaczył obdarowanemu. Chodzi tu o sytuacje, kiedy to darczyńca ma świadomość rażącej niewdzięczności obdarowanego, lecz chce on puścić to zachowanie w niepamięć. Przebaczenie w rozumieniu przepisów k.c. jest czynem stanowiącym przejaw uczuć. Dlatego też, darczyńca w chwili przebaczenia nie musi mieć zdolności do czynności prawnych – aby przebaczenie było skuteczne, musi ono jedynie nastąpić z dostatecznym rozeznaniem. Oznacza to, że darczyńca nie musi mieć świadomości co do skutków prawnych przebaczenia – istotne jest jedynie, aby rozumiał on znaczenie przebaczenia w kontekście uczuciowym. Co ważne, przebaczenie nie musi nastąpić bezpośrednio w obecności obdarowanego, czy innych osób. Przejaw uczuć może wynikać np. z zapisków darczyńcy.
Odwołanie darowizny – termin
Uprawnienie do odwołania darowizny nie jest bezterminowe. Darczyńcy przysługuje roczny termin, który liczy się od dnia, w którym dowiedział się on o niewdzięczności obdarowanego. Warto zauważyć, iż powyższy termin liczy się od dnia powzięcia informacji przez darczyńcę o niegodnym zachowaniu drugiej strony. Jednak zazwyczaj na niewdzięczność obdarowanego, która skłania darczyńcę do odwołania darowizny, składa się szereg sytuacji i konfliktów. To z kolei może powodować trudności w ustaleniu kiedy uprawnienie do odwołania darowizny wygasa. Jak wskazuje orzecznictwo każde zachowanie obdarowanego, które może być traktowane jako rażąca niewdzięczność, podlega oddzielnie osobnemu przedawnieniu. Jeśli zaś rażąca niewdzięczność przybiera postać ciągłą, istotne jest, kiedy taki stan ustał.
Jak odwołać darowiznę?
Odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie złożone obdarowanemu na piśmie – w taki sposób aby mógł on zapoznać się z jego treścią. Jeśli obdarowany akceptuje stanowisko darczyńcy, powinien on zwrócić przedmiot darowizny – w ten sposób nastąpi zwrotne przeniesienie prawa własności. Przy czym zaznaczyć należy, iż taka forma zwrotu przedmiotu darowizny dotyczy rzeczy ruchomych.
Odwołanie darowizny nieruchomości
Aby odwołać darowiznę nieruchomości, w pierwszej kolejności również należy złożyć obdarowanemu oświadczenie na piśmie. Jeśli obdarowany akceptuje stanowisko darczyńcy, należy zawrzeć umowę w formie aktu notarialnego, w której to zostanie dokonane zwrotne przeniesienie prawa własności nieruchomości.
Darowizna – cofnięcie
Sytuacja komplikuje się, jeżeli obdarowany nie akceptuje oświadczenia o odwołaniu darowizny i uchyla się od zwrotu przedmiotu darowizny. Wówczas należy wytoczyć powództwo o zwrot przedmiotu darowizny (w przypadku rzeczy ruchomych) albo o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli (w przypadku nieruchomości).
Podsumowując, nie każde zachowanie obdarowanego sprzeczne z wizją i wartościami darczyńcy mogą skutkować odwołaniem darowizny. Ocena dopuszczalności odwołania darowizny uzależniona jest od wielu okoliczności – w tym od zachowania darczyńcy. Aby dowiedzieć się więcej temat zasadności odwołania darowizny w danej sprawie, najlepiej skonsultować się z fachowym pełnomocnikiem.
