Prawo zatrzymania zostało uregulowane w art. 461 Kodeksu Cywilnego. Przepis ten pozwala osobie zobowiązanej do wydania rzeczy zatrzymać ją do czasu, aż zostaną uregulowane lub zabezpieczone jej roszczenia dotyczące zwrotu poniesionych nakładów na rzecz lub naprawienia szkody przez ta rzecz wyrządzonej.
Należy jednak pamiętać, że prawo to nie znajduje zastosowania w przypadku, gdy obowiązek zwrotu rzeczy wynika z czynu niedozwolonego lub dotyczy przedmiotów wynajętych, wydzierżawionych bądź użyczonych. Celem tego prawa jest wywarcie nacisku na wierzyciela, aby uregulował zobowiązania wobec dłużnika lub zapewnił odpowiednie zabezpieczenie. W praktyce dłużnik, powołując się na prawo zatrzymania, odmawia wydania rzeczy do czasu, aż jego własne roszczenia zostaną spełnione.
Umowne prawo zatrzymania rzeczy
Analizując ten przepis, warto zwrócić uwagę, że zatrzymanie rzeczy może mieć miejsce jedynie w szczególnych sytuacjach, takich jak zabezpieczenie roszczeń o zwrot nakładów na rzecz (wydatków wierzyciela związanych z ulepszeniem cudzej rzeczy) oraz o naprawienie szkody spowodowanej przez cudzą rzecz. W innych przypadkach zatrzymanie rzeczy nie jest dopuszczalne. Niemniej jednak, doktryna prawa i orzecznictwo sądów cywilnych podkreślają, że prawo zatrzymania może również wynikać ze stosunku zobowiązaniowego, co oznacza, że strony umowy mogą przewidzieć taką możliwość i odpowiednio ją uregulować. W efekcie, strony mogą rozszerzyć listę sytuacji, w których wierzyciel ma prawo zatrzymać rzecz, lub ustalić inny termin jej zwrotu.
Prawo zatrzymania ma na celu przede wszystkim zachęcenie dłużnika do terminowego wypełniania swoich zobowiązań i w tym sensie stanowi formę zabezpieczenia roszczeń wierzyciela. Rzeczy, które zostały zatrzymane, mogą być używane wyłącznie w celu zabezpieczenia roszczenia, co oznacza, że nie można ich wykorzystywać do innych celów. Wszelkie korzyści uzyskane z tych rzeczy powinny być zaliczone na poczet spłaty długu. Co istotne, rzeczy zatrzymanej nie wolno także sprzedać.
Aby skorzystać z prawa zatrzymania cudzej rzeczy, konieczne jest złożenie właścicielowi odpowiedniego oświadczenia woli (w dowolnej formie) oraz faktyczne zatrzymanie rzeczy. Prawo to nie wynika automatycznie z przepisów, lecz z oświadczenia woli. Prawo zatrzymania zależy od istnienia konkretnego zobowiązania. Kiedy dłużnik spłaci swój dług lub zapewni odpowiednie zabezpieczenie roszczenia wierzyciela, prawo zatrzymania wygasa. W takim przypadku osoba, która zatrzymała rzecz, ma obowiązek niezwłocznie zwrócić ją właścicielowi.
Zatrzymanie a potrącenie
W art. 496 Kodeksu Cywilnego zostało uregulowane prawo zatrzymania świadczenia, zgodnie z którym jeśli odstąpienie od umowy zobowiązuje strony do zwrotu wzajemnych świadczeń, każda z nich może skorzystać z prawa zatrzymania, dopóki druga strona nie zwróci otrzymanego świadczenia lub nie zapewni zabezpieczenia roszczenia o jego zwrot. . Sąd Najwyższy uznał, że osoba, która ma możliwość skorzystania z potrącenia, nie może jednocześnie zastosować zatrzymania. Instytucja zatrzymania służy przede wszystkim zabezpieczeniu zwrotu już spełnionego świadczenia, pełniąc funkcję ochronną. Z kolei potrącenie ma na celu przede wszystkim wykonanie świadczenia. Dlatego osoba, która może zrealizować swoje roszczenie poprzez potrącenie, nie musi stosować zatrzymania, aby zabezpieczyć jego spełnienie.
Jak słusznie zauważają sądy w swoim orzecznictwie, prawo zatrzymania – jako sposób zabezpieczenia – ma na celu zapewnienie, że druga strona także zwróci swoje świadczenie. Aby skorzystać z tego prawa, konieczne jest złożenie oświadczenia woli przez osobę zamierzającą zatrzymać rzecz. Jeśli oświadczenie to zostanie złożone w trakcie postępowania, wywoła także określone skutki procesowe.
Zatrzymanie może dotyczyć zarówno nieruchomości, jak i ruchomości. Niemniej jednak, nie oznacza to, że osoba korzystająca z tego prawa może swobodnie dysponować rzeczą, którą zatrzymała. Wręcz przeciwnie – powinna być świadoma pewnych ograniczeń. Przede wszystkim, zatrzymujący (tzw. retencjonista) ma obowiązek dbać o rzecz i utrzymać ją w dobrym stanie. Jeśli rzecz przynosi pożytki, powinny one być zaliczone na poczet wierzytelności.
Potrącenie, które jest uregulowane głównie w artykułach 498-508 Kodeksu Cywilnego, różni się od prawa zatrzymania. Zgodnie z pierwszym z tych przepisów, gdy dwie osoby są jednocześnie dłużnikami i wierzycielami wobec siebie, każda z nich ma prawo potrącić swoją wierzytelność z wierzytelnością drugiej strony, pod warunkiem, że przedmiot obu wierzytelności stanowią pieniądze lub rzeczy tej samej jakości, oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym. W wyniku potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem, do wysokości tej, która jest niższa.
Prawo zatrzymania – podsumowanie
Prawo zatrzymania umożliwia dłużnikowi zatrzymanie rzeczy do czasu uregulowania roszczeń dotyczących zwrotu poniesionych nakładów lub naprawienia szkody. Może dotyczyć zarówno nieruchomości, jak i ruchomości, jednak nie obejmuje przypadków związanych z czynem niedozwolonym lub przedmiotami wynajętymi, wydzierżawionymi czy użyczonymi. Celem tego prawa jest zabezpieczenie roszczeń wierzyciela i zmuszenie go do uregulowania zobowiązań. Skorzystanie z prawa zatrzymania wymaga złożenia oświadczenia woli i faktycznego zatrzymania rzeczy, a po spłacie długu prawo to wygasa. Rzeczy zatrzymane muszą być utrzymywane w dobrym stanie, a ewentualne korzyści z nich uzyskane muszą być zaliczone na poczet długu. Potrącenie, uregulowane w Kodeksie Cywilnym, różni się od prawa zatrzymania, ponieważ służy głównie wykonaniu świadczenia, a nie jego zabezpieczeniu. W przypadku potrącenia dwie osoby, będące jednocześnie dłużnikami i wierzycielami, mogą potrącić swoje wierzytelności, jeśli obie są wymagalne i dotyczą pieniędzy lub rzeczy tej samej jakości.
