Ubezwłasnowolnienie jest instytucją, która pozwala na pobawienie lub ograniczenie czyjejś zdolności do czynności prawnych. Celem tej instytucji jest ochrona osób, które ze ściśle określonych przyczyn potrzebują pomocy przy prowadzeniu spraw życia codziennego wywołujących skutki prawne. Zakres tej pomocy jest determinowany przez poziom samodzielności takiej osoby –ustawodawca dokonał stopniowania ubezwłasnowolnienia, wyróżniając instytucję ubezwłasnowolnienia częściowego oraz całkowitego.
Ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe
Dla pełnego zrozumienia instytucji ubezwłasnowolnienia całkowitego i częściowego oraz jej skutków, w pierwszej kolejności warto zapoznać się z istotą zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.
Od urodzenia do 13. roku życia człowiek posiada jedynie zdolność prawną, czyli zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków. Oznacza to, że osoba w tym wieku może na przykład być właścicielem nieruchomości, lecz nie może w żaden sposób nią rozporządzać, bowiem czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności do czynności prawnych, jest nieważna. Taka osoba może zawierać co najwyżej umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (chyba, że pociągałoby to za sobą jej rażące pokrzywdzenie) – w ramach przykładu można tutaj wymienić drobne zakupy zrobione przez kilkuletnie dziecko w sklepie spożywczym.
Dokonywanie czynności prawnych jest możliwe dopiero w momencie uzyskania zdolności do czynności prawnych, czyli zdolności do nabywania praw i zaciągania zobowiązań we własnym imieniu.
Zdolność do czynności prawnych nabywa się po ukończeniu 13 lat – wówczas ma ona jednak ograniczony zakres. Oznacza to, że:
- do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego.
- ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela.
Ograniczenia te ustają po ukończeniu przez daną osobę 18. roku życia, bowiem z chwilą uzyskania pełnoletniości nabywa się pełną zdolność do czynności prawnych i można dokonywać wszelkich czynności prawnych we własnym imieniu.
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Ubezwłasnowolnienie całkowite może zostać dokonane wobec osoby, która ukończyła trzynaście lat – wobec osoby młodszej byłoby to bezcelowe, ponieważ z mocy prawa nie posiada ona zdolności do czynności prawnych. Przepisy przewidują konkretne przesłanki, które pozwalają na ubezwłasnowolnienie całkowite. Może ono zostać orzeczone, jeśli dana osoba nie jest w stanie kierować swym postępowaniem na skutek:
- zaburzenia psychicznego
- niedorozwoju umysłowego
- innego rodzaju zaburzeń psychicznych, zwłaszcza choroby alkoholowej lub uzależnienia od środków psychoaktywnych.
W celu ustalenia, czy w danym przypadku występują podstawy do dokonania ubezwłasnowolnienia całkowitego, sąd powołuje biegłych, zazwyczaj psychologa i psychiatrę, czasem też neurologa – zależy to od dolegliwości osoby, której dotyczy sprawa o ubezwłasnowolnienie. Biegli oceniają, czy stan, w jakim znajduje się dana osoba, skutkuje tym, iż nie jest ona w stanie kierować swoim postępowaniem i powinna zostać ubezwłasnowolniona całkowicie. Celem ubezwłasnowolnienia – zarówno całkowitego, jak i częściowego – jest dobro osoby ubezwłasnowolnionej, w szczególności ochrona jej praw majątkowych, ale także niemajątkowych, takich jak zdrowie i inne dobra osobiste.
Dla osoby, która zostaje ubezwłasnowolniona całkowicie, ustanawia się opiekuna, chyba że pozostaje ona jeszcze pod władzą rodzicielską. Opiekun ma obowiązek czuwać nad wszystkimi sprawami osoby ubezwłasnowolnionej. Jest wybierany przez sąd, zwykle spośród członków rodziny ubezwłasnowolnionego, jednak decyzja w tym zakresie zależy od okoliczności konkretnego przypadku. Opiekun podlega nadzorowi sądu opiekuńczego pod kątem tego, czy prawidłowo wywiązuje się z powierzonych mu obowiązków.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
Przesłanki do ubezwłasnowolnienia częściowego są w zasadzie takie same, jak w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego, z jednym istotnym wyjątkiem: ten rodzaj ubezwłasnowolnienia może mieć miejsce, jeśli stan danej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Oznacza to, że wprawdzie jest ona w stanie kierować swoim postępowaniem, jednakże potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw. Tak więc ubezwłasnowolnienie częściowe może nastąpić, gdy stan psychiczny danej osoby nie jest na tyle poważny, aby nie mogła ona podejmować jakichkolwiek decyzji w swoich sprawach.
Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratora, a konkretny zakres jego obowiązków jest ustalany każdorazowo przez sąd. Zazwyczaj zadaniem kuratora jest przede wszystkim niesienie pomocy i wsparcia osobie ubezwłasnowolnionej, a jeśli sąd tak postanowi, to również reprezentacja i zarząd jej majątkiem. Kurator, tak jak opiekun, podlega nadzorowi sądu. Warto też wspomnieć o tym, iż na żądanie kuratora lub opiekuna sąd może przyznać mu odpowiednie wynagrodzenie, którego maksymalna wysokość została określona w przepisach.
