Pozbawienie spadkobiercy ustawowego jego udziału w spadku umożliwia przede wszystkim powołanie do dziedziczenia innej osoby. Tożsamy skutek wywoła także testament negatywny – w jego treści spadkodawca może np. wskazać, że nie chce aby dana osoba dziedziczyła po nim spadek. Powyższe rozwiązania nie pozbawiają jednak spadkobierców prawa do zachowku – w tym celu należy skorzystać z instytucji wydziedziczenia.
Wydziedziczenie a prawo do zachowku
Zachowek jako instytucja prawa spadkowego, służy zabezpieczeniu interesów majątkowych spadkobierców, na wypadek gdyby nie otrzymali oni spadku w wyniku rozrządzeń testamentowych poczynionych przez spadkodawcę, bądź z uwagi na dokonane przez niego za życia darowizny. Zachowek wynosi ½ udziału spadkowego, który otrzymałby spadkobierca w wyniku dziedziczenia ustawowego. Jeśli zaś zstępny, małżonek lub rodzice spadkodawcy byli trwale niezdolnie do pracy, bądź zstępny spadkodawcy jest małoletni, wysokość zachowku wynosi już 2/3 udziału spadkowego, który przypadałby im w ramach dziedziczenia ustawowego.
Testament a wydziedziczenie
Ustawodawca dostrzega jednak potrzebę zniesienia takiej ochrony majątkowej rodziny zmarłego, co znajduje wyraz w regulacji dotyczącej wydziedziczenia. Wydziedziczenie jest instytucją prawa spadkowego, która skutkuje pozbawieniem określonych osób prawa do zachowku. Jak wyżej wskazano, testament negatywny, bądź powołanie innej osoby do dziedziczenia wprawdzie pozbawi potencjalnego spadkobiercę udziału spadku, jednak wciąż przysługiwać mu prawo do zachowku. Jest to bardzo ważna kwestia, która – jak wynika z praktyki – bywa błędnie rozumiana, co w przyszłości może przekładać się na zbędne problemy w postępowaniu spadkowym.
Wydziedziczenie całkowite
Należy wiedzieć, iż spadkodawca nie może według własnego uznania wydziedziczyć danej osoby. Wydziedziczenie może być oparte jedynie na przewidzianych przez przepisy prawa spadkowego przesłankach. Do osób, które mogą zostać wydziedziczone należą: zstępny, małżonek bądź rodzice spadkodawcy. Osoba, która mieści się w kręgu w/w bliskich może zostać wydziedziczona przez spadkodawcę jeżeli:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych
Wydziedziczenie dziecka
Jeśli chodzi o osoby małoletnie to przepisy prawa spadkowego nie zakazują ich wydziedziczenia, przez co teoretycznie mogą one zostać pozbawione prawa do zachowku. W praktyce jednak byłoby to bardzo trudne. Do uzyskania pełnoletniości przez dziecka za jego postępowanie dziecka odpowiada rodzic, który dysponuje władzą rodzicielską. Ponadto, odpowiedzialność karna osób poniżej 17 roku życia w polskim systemie prawnym jest bardzo ograniczona. Dlatego też w orzecznictwie sądy zwykle stoją na stanowisku, że małoletni nie może działać z premedytacją wobec czego nie zasługuje on na wydziedziczenie.
Jak podważyć wydziedziczenie?
Chcąc podważyć sam fakt wydziedziczenia, należałoby zakwestionować ważność testamentu, który zawiera takie postanowienie spadkodawcy. Można tego dokonać w postępowaniu spadkowym, podnosząc zarzut nieważności testamentu. By podważyć testament, można odnieść się do np. do wymogów formalnych, które nie zostały spełnione w akcie ostatniej woli (np. podpis znajduje się nad zapiskiem dotyczącym wydziedziczenia). Przepisy prawa cywilnego określają także wady oświadczenia woli, które skutkują nieważnością testamentu.
Należą do nich:
- sporządzenie testamentu w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
- błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem nie sporządziłby testamentu takiej treści.
- sporządzenie testamentu pod wpływem groźby.
Skuteczne podważenie testamentu unieważni tym samym akt wydziedziczenia i pozwoli uprawnionym osobom dochodzić zapłaty zachowku.
Wydziedziczenie w testamencie
Warto wiedzieć, że spadkodawca nie może wydziedziczyć osoby uprawnionej do zachowku, jeśli jej przebaczył. Jeśli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Co istotne, przebaczenie może mieć miejsce zarówno przed sporządzeniem testamentu, w którym zawarte zostało rozrządzenie o wydziedziczeniu, jak i po sporządzeniu tego testamentu. Akt przebaczenia stanowi podstawę, dla której wydziedziczenie będzie bezskuteczne. Jest to kolejna możliwość podważenia dziedziczenia. Chcąc uzyskać prawo do zachowku, można dążyć do wykazania w postępowaniu spadkowym, że spadkodawca przebaczył osobie wydziedziczonej.
Jak sprawdzić wydziedziczenie?
Wydziedziczenia można dokonać jedynie w ramach rozrządzenia testamentowego. Chcąc zatem sprawdzić, czy i kto został pozbawiony prawa do zachowku przez spadkodawcę, należałoby zapoznać się z treścią testamentu. Zazwyczaj – choć oczywiście nie zawsze – osoba która zostaje wydziedziczona, pozostaje w konflikcie ze spadkodawcą i nie ma możliwości zweryfikowania treści aktu ostatniej woli. Możliwość zapoznania się z treścią testamentu niewątpliwie pojawi się jednak w ramach postępowania spadkowego przed sądem, bowiem osoba inicjująca postępowanie musi załączyć testament do pisma i zgłosić wniosek o jego ogłoszenie.
Jak napisać wydziedziczenie?
Wydziedziczenie powinno nastąpić w treści testamentu. Ustawodawca nie zastrzega konkretnie w jakiej formie ma zostać sporządzony taki testament, wobec czego każde oświadczenie ostatniej woli które zostało złożone skutecznie będzie wywierało skutek w postaci wydziedziczenia danej osoby. Warto pamiętać, że w treści testamentu zawierającego wydziedziczenie należy wskazać konkretną podstawę pozbawienia prawa do zachowku, która musi być spójna z określonymi przez ustawodawcę przesłankami wydziedziczenia. Ważne jest, aby wola spadkodawcy nie budziła wątpliwości – należy zatem precyzyjnie określić wydziedziczoną osobę i wskazać przy tym zachowanie uprawnionego, które skłoniło spadkodawcę do podjęcia takiej decyzji.
Czy wydziedziczenie przechodzi na dzieci?
Warto wiedzieć, że wydziedziczenie nie przechodzi na dzieci osoby pozbawionej prawa do zachowku. Nieracjonalne byłoby pozbawienie prawa do zachowku osób, które swoim zachowaniem nie wyrządziły spadkodawcy żadnej krzywdy. Dlatego też, w przypadku wydziedziczenia danej osoby, zachowku mogą dochodzić zstępni tej osoby, tj. dzieci, a w dalszej kolejności wnuki.
