Status oskarżonego nabywa się z chwilą wniesienia do sądu aktu oskarżenia. Zanim jednak do tego dojdzie, wpierw toczy się postępowanie przygotowawcze, które jest pierwszym stadium procesu karnego. Jego celem jest weryfikacja, czy popełniono czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo. Zadaniem organów postępowania przygotowawczego jest także wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy, zebranie i zabezpieczenie dowodów w sprawie oraz wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie pokrzywdzonych i rozmiar wyrządzonej przestępstwem szkody.
Co to jest postępowanie karne?
Postępowanie karne możemy zdefiniować jako zespół norm prawnych, które określają m.in. sposób prowadzenia postępowania, w tym prawa i obowiązki organów procesowych, a także stron i innych uczestników, tak by zostały spełnione cele, o których była mowa wyżej. Regulacja tych kwestii jest niezbędna dla zachowania większej przewidywalności działania organów i uczestników – tak by uniknąć dowolnego działania w sprawach karnych.
Etapy postępowania karnego
Postępowanie karne możemy podzielić na:
- Postępowanie przygotowawcze – w ramach którego można wyróżnić:
– postępowanie w sprawie (kiedy organy zmierzają do ustalenia czy doszło do pełnienia czynu zabronionego, lecz zebrane dowody nie pozwalają jeszcze na postawienie zarzutu konkretnej osobie),
– postępowanie przeciwko osobie (które następuje gdy zebrane przez organy dane będą uzasadniać dostatecznie podejrzenie, że czyn popełniła konkretna osoba co umożliwia wydanie postanowienia o przedstawieniu zarzutów tejże osobie); - Postępowanie sądowe – rozpoczyna się zwykle wniesieniem aktu oskarżenia, a jego głównym celem jest ustalenie słuszności i zasadności aktu oskarżenia;
- Postępowanie odwoławcze – którego celem jest kontrola i ewentualne wzruszenie rozstrzygnięcia sądu;
- Postępowanie wykonawcze – które – najprościej rzecz ujmując – dotyczy wykonywania orzeczeń w postępowaniu karnym, czyli m.in. odbycia kary przez skazanego.
Ile trwa postępowanie karne?
Postępowanie przygotowawcze dzieli się na dwa rodzaje: dochodzenie i śledztwo. To pierwsze powinno być zakończone w ciągu 2 miesięcy, choć termin ten może zostać przedłożony przez prokuratora do 3 miesięcy, a w wypadkach szczególnie uzasadnionych – na dalszy czas oznaczony.
Z kolei śledztwo co do zasady powinno być ukończone w ciągu 3 miesięcy, choć termin ten może zostać przedłożony na dalszy czas oznaczony, nie dłuższy jednak niż rok. W szczególnie uzasadnionych wypadkach okres zakończenia śledztwa może zostać przedłużony na dalszy czas oznaczony.
Powyższe terminy mają jednak charakter instrukcyjny, co oznacza, że ich niedotrzymanie przez organy postępowania przygotowawczego co do zasady nie rodzi żadnych skutków.
Akt oskarżenia
Po zgromadzeniu dowodów w postępowaniu przygotowawczym, ich zabezpieczeniu i wyjaśnieniu okoliczności sprawy, następuje zamknięcie śledztwa lub dochodzenia. W zależności od tego do jakich ustaleń doszły organy postępowania przygotowawczego, dalszy bieg sprawy może przyjąć różne scenariusze. Jeśli na przykład organ ustali, że szkodliwość społeczna czynu jest znikoma (pozostałe okoliczności reguluje art. 17 § 1 k.p.k.) to postępowanie przygotowawcze może zakończyć się umorzeniem. Organ postępowania przygotowawczego może także wystosować do sądu wniosek o umorzenie postępowania i zastosowanie środków zabezpieczających (jeśli podejrzany dopuścił się czynu w stanie niepoczytalności) lub wystąpić z wnioskiem o warunkowe umorzenie postępowania. Organ może także wystąpić do Sądu z aktem oskarżenia jeśli dojdzie do wniosku, że istnieją odpowiednie ku temu podstawy.
Akt oskarżenia – co dalej?
Akt oskarżenia powinien zawierać m.in. dane oskarżonego, dokładne określenie zarzucanego oskarżonemu czynu ze wskazaniem czasu, miejsca, sposobu i okoliczności jego popełnienia oraz skutków, a zwłaszcza wysokości powstałej szkody. Do aktu oskarżenia dołącza się jego uzasadnienie, przytaczające fakty i dowody, na których oskarżenie się opiera, a w miarę potrzeby wyjaśniające podstawę prawną oskarżenia i omawiające okoliczności, na które powołuje się oskarżony w swej obronie. Sąd przeprowadza kontrolę aktu oskarżenia pod kątem warunków formalnych, i jeśli te zostaną spełnione, akt oskarżenia doręcza się oskarżonemu którego wzywa się jednocześnie do powołania nowych dowodów jeśli takimi dysponuje. Jeśli podejrzany nie posiadał obrońcy na etapie postępowania przygotowawczego, to odebranie aktu oskarżenia może być ostatnim momentem, kiedy oskarżony ma szanse na uzyskanie realnej pomocy. W tym momencie obrońca jest w stanie przygotować linię obrony, na którą później może być za późno. Być może czyn zabroniony objęty aktem oskarżenia stanowi znacznie łagodniejsze przestępstwo, albo zachodzi okoliczność wyłączająca winę, której organ postępowania przygotowawczego nie dostrzegł – co bez fachowej pomocy prawnej może być znacznie trudniejsze do wykazania.
Co po akcie oskarżenia?
Następnie Sąd wyznacza termin rozprawy. Rozprawa co do zasady jest jawna i odbywa się ustnie. Na początku prokurator odczytuje akt oskarżenia i przytacza dowody na ich poparcie. Jest to moment, w którym oskarżony może (choć nie musi) złożyć swoje wyjaśnienia. Następnie w toku rozprawy przeprowadza się postępowanie dowodowe – przesłuchania świadków, biegłych itd.
Zasady postępowania karnego
Pierwszą zasadą o jakiej należy wspomnieć jest zasada domniemania niewinności oskarżonego, dopóki nie zostanie mu udowodniona wina zgodnie z zasadami prawa i nie zostanie ona stwierdzona prawomocnym wyrokiem skazującym. Celem powyższej zasady jest m.in. przerzucenie na oskarżyciela działającego w imieniu Państwa, ciężaru dotyczącego poszukiwania i przedstawienia dowodów winy. Innymi słowy, oskarżony nie musi dowodzić swojej niewinności, to oskarżyciel ma udowodnić winę oskarżonego. Zasada ta ma także niezwykle istotne znaczenie w kontekście kultury prawnej społeczeństwa, tak by osoba oskarżona nie była narażona na negatywną ocenę społeczeństwa przez sam fakt posiadania statusu oskarżonego (w końcu fakt, że został wniesiony akt oskarżenia w danej sprawie nie oznacza przecież, że oskarżony automatycznie zostanie skazany). Warto także pamiętać, że rozstrzygnięcia organów procesowych powinny się opierać na ustaleniach faktycznych, zgodnych z prawdą, co określa się mianem zasady prawdy materialnej. Ponadto, zgodnie z zasadą in dubio pro reo – wątpliwości, których nie da się usunąć po wyczerpaniu możliwości w zakresie czynności dowodowych rozstrzyga się na korzyść oskarżonego.
Prawa i obowiązki oskarżonego
Jak już wspomniano, oskarżony może, ale nie musi dowodzić swojej niewinności. Stąd też oskarżony ma prawo do odmowy składania wyjaśnień, ale także do odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania. Oskarżony może także zastrzec, że będzie odpowiadał jedynie na pytania swojego obrońcy.
Warto pamiętać, aby stawiać się na każde wezwanie sądu. Nieobecność (np. z powodu choroby) powinna być jak najszybciej usprawiedliwiona. W przeciwnym razie, należy liczyć się z możliwością doprowadzenia oskarżonego do Sądu przez Policję.
Ile czasu ma sąd na wydanie wyroku?
W przypadku postępowania sądowego, nie ma konkretnych regulacji, które określałyby ile czasu ma sąd na rozpatrzenie sprawy karnej. Jednak zgodnie z jedną zasad postępowania karnego – jaką jest zasada szybkości postępowania – rozstrzygnięcie sprawy powinno nastąpić w rozsądnym terminie. Oznacza to, że czas rozpoznania sprawy ma być odpowiedni do zawiłości sprawy oraz proporcjonalny do zachowania organów procesowych oraz stron procesu.
