Instytucja prawa spadkowego, jakim jest zachowek ma celu przede wszystkim ochronę najbliższych zmarłego. Każdy może swobodnie dysponować swoim majątkiem za życia, np. przez darowizny, nadto swoboda testowania zezwala zmarłemu dowolne dysponowanie tym majątkiem także po śmierci. Zachowek uprawnia zatem do uzyskania przez bliskich, którzy na skutek przeróżnych okoliczności nie otrzymali należnego im ustawowo spadku. Warto mieć na uwadze, iż obowiązek wypełnienia zobowiązania do płatności zachowku stanowi dług spadkowy w rozumieniu art. 922 § 3 kodeksu cywilnego. 

Ile wynosi zachowek?

Co do zasady, zachowek stanowi kwotę połowy tego, co uprawnionemu do zachowku przypadałoby, gdyby dziedziczyłby ustawowo. Jednakże, jeśli tym uprawnionym jest trwale niezdolny do pracy lub jest małoletni to przysługuje mu aż 2/3 wartości jego udziału spadkowego, który otrzymałby w ramach dziedziczenia ustawowo. Można zatem stwierdzić, iż w większości przypadków zachowek może stanowić pokaźną kwotę, o którą warto zawalczyć w sądzie. Zwłaszcza jeśli zmarły pozostawił spadek, w którego skład wchodzą nieruchomości, czy kosztowności. 

Aby otrzymać swoją część spadku, uprawniony do zachowku musi złożyć pozew do sądu, podczas którego sąd będzie badać wartość spadku i w konsekwencji także wysokość zachowku. Warto zaznaczyć, że niekiedy (choć bardzo rzadko) osoba zobowiązana do zachowku na wezwanie pełnomocnika osoby uprawnionej do wypłaty takiego świadczenia może przelać pieniądze dobrowolnie, bez drogi sądowej np. po przeprowadzeniu w sprawie negocjacji. 

Kto może żądać zachowku?

Informacja o tym, kto może domagać się zachowku może być szczególnie istotna dla osób, które zostały pominięte w testamencie lub których bliscy za życia rozdysponowali swoim majątkiem i w skutek tego nie otrzymali należnego im spadku. 

Zgodnie z art. 991 § 1 kodeksu cywilnego uprawnionymi do zachowku są:

  • małżonek i rodzice spadkodawcy, 
  • zstępni spadkodawcy, czyli jego potomkowie tj. dzieci, wnuki itd. 

Co odlicza się od zachowku? 

Jak już wskazano wcześniej, zachowek niekiedy może stanowić bardzo dużą sumę pieniężną. Zastanowić się zatem trzeba, czy można ją jakoś zmniejszyć? (zwłaszcza jeśli jesteśmy stroną, która będzie pozwana w ewentualnym procesie o zachowek). 

Ważne tu będzie sprawdzenie, czy spadkodawca nie pozostawił po sobie długów. Długi takie można odliczać od masy spadkowej. Nadto, do długów spadkowych zalicza się też koszty związane z wyprawieniem pogrzebu i pokryciem w związku z tym wszelkich zobowiązań. W sprawie sądowej o zapłatę zachowku często trzeba też powołać biegłego rzeczoznawcę, który wyceni spadek po zmarłym, od wysokości czego zależy przecież wartość zachowku- bowiem często osoby wnoszące sprawy o zapłatę zachowku znacznie zawyżają wartość majątku. Dlatego też niezbędny przeważnie jest rzeczoznawca, który profesjonalnie wyceni ten majątek. 

Zachowek może być też obniżony na zasadzie wyrażonej w art. 5 k.c. odnośnie zasad współżycia społecznego. Bowiem jeśli przykładowo osoba domagająca się zachowku nie wywiązywała się ze swoich rodzinnych obowiązków względem zmarłego albo np. nigdy jej nie znała to może to stanowić podstawę do obniżenia należnego jej zachowku. Jednak zawsze to finalnie sąd oceni jaka kwota będzie się należała tytułem zachowku. Sąd samodzielnie ustala skład i wartość spadku dla potrzeb ustalenia zachowku- tak wskazuje  orzecznictwo Sądu Najwyższego- uchwała z dnia 17.5.1985 r. (III CZP 69/84, OSNCP 1986, Nr 3, poz. 24)

Kto będzie pozwanym w sprawie o zachowek? 

W myśl art. 991 kodeksu cywilnego osobami odpowiedzialnymi za wypłatę zachowku są spadkobiercy. Jednakże, jeśli z jakichś względów uprawniony do zachowku nie może otrzymać należnych mu pieniędzy to przepisy przewidują, iż odpowiedzialni za zaspokojenie tego roszczenia będą obdarowani- czyli osoby, które otrzymały za życia spadkodawcy darowizny na swoją rzecz, a które wyczerpały spadek lub znacznie go umniejszyły. Co ważne, obdarowani będą odpowiedzialni za wypłatę zachowku dopiero, gdy uprawniony do tego roszczenia nie może uzyskać od każdego ze spadkobierców, czyli nie może on sobie wybrać, że skoro spadkobierca nr 1 jest niewypłacalny to pozwie od razu osobę, która otrzymała wcześniej od zmarłego np. nieruchomość. 

W orzecznictwie wskazuje się, iż: Ocena istniejącego wzbogacenia powinna być dokonywana według stanu z chwili wystąpienia przez uprawnionego z żądaniem zapłaty. Nie można przyjąć innej chwili, np. otwarcia spadku, gdyż brak podstaw do obciążenia obdarowanego ujemnymi skutkami utraty lub zużycia korzyści po otwarciu spadku, jeżeli nie wiedział o obowiązku zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. Jeżeli jednak obdarowany zużył korzyść przed wystąpieniem z roszczeniem przez uprawnionego, wiedząc o ciążącym na nim obowiązku zaspokojenia roszczenia o zachowek, to zużycia tego nie bierze się pod uwagę i ponosi on odpowiedzialność w granicach wzbogacenia istniejącego przed zużyciem korzyści, tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 14 czerwca 2021 r., sygn. akt V ACa 661/20.